10 jaar Big Brother: Why bother?

Woensdag 16 september is het precies tien jaar geleden dat de eerste aflevering van Big Brother werd uitgezonden. Voor sommigen was dat een stap achterwaarts voor het medium televisie, voor anderen een nieuwe kijkuitdaging, want was er nu zo leuk aan het bekijken van een stel mensen die niets kunnen en opgesloten in een huis zitten?Kennelijk was dat heel leuk. Nog steeds trouwens, want op dit moment wordt het programma in 72 landen gemaakt. En ja, ik keek ook. In het begin, want de latere edities, de slappe aftreksels bij andere omroepen konden mij niet zo boeien. Maar wat maakte Big Brother nou zou boeiend? Als eerstejaars student Film & TV-wetenschap schreef ik een paper over de narratieve structuur van het programma, in de hoop om de reden waarom ik bleef kijken te ontrafelen. Het leek me aardig om delen van dat onderzoek hier te publiceren.
In het kort:
Big Brother kluistert zijn kijkers aan de buis door verschillende elementen en technieken. Big Brother is een soap: de elementen die overeenkomen met de soap maken dat men iedere dag blijft kijken. Ondermeer de herkenbare archetypen die onderling conflicten uitlokken en voor reuring zorgen, de beeldtaal die de kijkers laat meeleven met de bewoners en de nadruk op persoonlijke verhoudingen en relaties. Tevens is Big Brother een spelshow: de vraag wie er wint is constant in de achtergrond aanwezig. En het is reality-tv, het toont de kijker het herkenbare alledaagse en nodigt uit tot meeleven en identificatie. We zijn voyeur in intieme momenten. Het programma is zodanig geconstrueerd dat de kijker zich telkens afvraagt hoe alles zal aflopen. Telkens worden er nieuwe enigma’s gelanceerd en uiteindelijk krijgen we een antwoord op de vragen. Het is dit spel tussen (gestructureerde) werkelijkheid, wedstrijdelement, en actieve participatie van de kijker dat het programma zo boeiend maakt om naar te kijken.
Uitleg van het bovenstaande
Laten we eerst eens kijken naar de structuur van een gemiddelde aflevering. De voorbeelden die ik noem zijn afkomstig uit de aflevering van donderdag 19 oktober 2000, uitgezonden om 18:55. Nadat we de logo’s van de sponsors hebben gezien, volgt een kort fragment van een scène dat ergens in het programma zal zitten: een preview als cliffhanger. We zien Koos, de oudste bewoners van het huis, zeggen: ‘Heb je dat gezien, tjonge wat een patiënt..!’ Op dit moment weten we nog niet wat Koos gezien heeft en wie, maar de suggestie wordt gewekt dat hij het over een van de bewoners heeft.
Meteen hierna krijgen we de begintune van het programma. In de begintune zien we wat beelden van camera’s, montageapparatuur en interieur shots van het huis. Daarover heen krijgen we in korte kernwoorden het concept uitgelegd: 12 personen – 100 dagen – back to basic – geen privacy – 250.000 gulden. Tot slot nog de titel ‘Big Brother’.
Aan het begin van de eerste scène staat kort het dagnummer in beeld. In de eerste scène zitten wat bewoners te discussiëren in de woonkamer. Tegelijkertijd speelt zich iets anders af in de badkamer. Doormiddel van parallelmontage worden de scènes afwisselend van elkaar getoond. Hierdoor lijkt het net alsof men in de badkamer commentaar geeft over de discussie die plaatsheeft in de woonkamer. Ook geeft het gebruik van parallelmontage de programmamakers de mogelijkheid om delen uit het gesprek te laten.
Tussen de scènes door zit een bumper om duidelijk te maken dat we nu met een nieuw stukje beginnen. Vaak wordt een nieuwe scène ingeleid door een voice-over. De teksten van deze voice-over zijn bijna altijd suggestief.
Vlak voor de reclame krijgen we een cliffhanger te zien. Net als in het begin van het programma gaat het om een preview van wat er verder nog te zien is. Men haalt bewust die stukken uit een scène die naar sensatie rieken. Pas later krijgen we de hele scène te zien en vaak blijkt alles met een sisser af te lopen. In het bovenstaande voorbeeld van Koos blijkt dat hij niets vreemd heeft gezien van een bewoner, maar dat hij het heeft over een aflevering van Sex voor de Buch. Na de reclame volgt weer een bumper en dan de volgende scènes. Vlak voor de laatste scène krijgen we meestal een special item: in het geval van donderdag 19 oktober is dit presentator Beau die aankondigt dat de bewoners binnenkort een geit als huisdier krijgen. Meestal gaat het item over de nominaties en worden de genomineerden nog eens aan de kijkers getoond. Het programma eindigt weer met een cliffhanger, waarna de aftiteling begint.
In de structuur van Big Brother zijn de bumpers erg belangrijk. Deze verbinden de soms losse scènes aan elkaar, ze maken van het programma een geheel. Ook geven ze aan wanneer een item is afgelopen. De voice-over geeft de kijker informatie, hij introduceert een scène, ligt het hier en ander wat toe en zorgt (niet in de laatste plaats overigens) voor suggestieve toespelingen die het getoonde wat spannend maken. De voice-over is ook een verbindende factor tussen de scènes en suggereert een doorlopende vertelling.
Narratieve codes
Dat er sprake is van een doorlopende vertelling is heel belangrijk. Het gaat bij reality-soap om waargebeurde zaken, maar deze moeten wel in een kader geplaatst worden om het boeiend te maken voor de kijker. Hoe houdt Big Brother de kijker nu geboeid?
Ten eerste is het een programma dat uit meerdere televisiegenres bestaat: reality-tv, soap opera en spelshow. Er is sprake van een hybride genre. De diversiteit zorgt voor een hoop ontwikkelingen; dat het allemaal echt is geeft al het getoonde nog een extra spanning met zich mee. Het wedstrijdelement zorgt voor een actieve participatie van de kijker: deze moet immers bellen om op de genomineerde bewoner te stemmen. Ten tweede maakt men om de kijker vast te houden, gebruik de ‘Hermeneutic code’. Dit is een narratieve code die onze nieuwsgierigheid moet opwekken.
De ‘Hermeneutic code’ draait helemaal om het gegeven vraag en antwoord. Deze code bestaat uit drie fasen. In de eerste fase wordt een mysterie, een enigma gepresenteerd. We worden nieuwsgierig gemaakt en vragen ons iets af. In Big Brother zijn dit bijvoorbeeld de kleine previews vooraan het programma en voor een reclameblok. Maar ook gebeurtenissen die een paar afleveringen doorlopen zoals het nomineren van de bewoners. In de tweede fase van de ‘Hermenteutic Code’ wordt het antwoord op de vraag uitgesteld. Er worden misschien suggesties gedaan die onze vermoedens voeden of omver werpen, maar er wordt geen definitief antwoord gegeven. In Big Brother zit er een week tussen het nomineren van de bewoners en de uiteindelijke uitslag wie het huis moet verlaten.
In de laatste fase krijgen we het antwoord op de vraag, de oplossing van het enigma. Voorbeelden zijn: de preview-scène die we halverwege het programma in zijn geheel zien en het bekendmaken van de weggestemde bewoner.
De programmamakers van Big Brother maken van eigenlijk saaie dagelijkse taferelen een meeslepend verhaal door bovengenoemde ingrepen als montage, het veranderen van de volgorde van gebeurtenissen en het handig gebruik van narratieve codes. Ook zorgt men voor voldoende leven in de brouwerij door speciale events te creëren, zoals de extra live-uitzending op de donderdagavond, waarin genomineerd wordt of de uitslag van de nominaties bekend wordt gemaakt, waar achtergronden en interviews in plaatshebben. Daarnaast zorgen bewoners zelf ook voor opschudding. Zoals Ed die, als laatkomer meteen werd genomineerd en weggestemd, weigerde het huis te verlaten toen zijn tijd gekomen was. Dit soort dingen maken het programma extra spannend.
Het leven is een soap
Met het benoemen van Big Brother als hybride-genre en het blootleggen van de narratieve codes is er echter nog geen volledig antwoord op mijn vraag gekomen. De vele soapelementen zijn een belangrijke factor in het vasthouden van de kijker. Het is van belang deze eens onder de loep te nemen. Het programma wordt niet voor niets een reality-soap genoemd.
In Big Brother vinden we enkele typische soaponderwerpen terug: de spanning van ambitie, (liefdes)betrekkingen en jaloezie staan in Big Brother centraal. Deze thema’s komen in een soap tot ontwikkeling in een context van persoonlijke relaties. Deze relaties zorgen voor een breed spectrum aan emoties.
De plot van Big Brother doet ook denken aan een soap: we zijn getuige van vele persoonlijke ontboezemingen van de bewoners, ruzies en onderlinge relaties die we in verschillende etappes te zien krijgen. In beide genres ontwikkelen de plots zich langzaam, maar met genoeg wendingen om ons aan de buis gekluisterd te houden.
Er is sprake van een veelvoud aan uiteenlopende karakters in het huis. De mensen zijn natuurlijk geselecteerd op type, om een zo levendig mogelijke situatie te creëren. De personages zijn net als in de soap archetypen: de macho, de leider, de bemiddelaar, de onruststoker, etcetera. Deze diversiteit van herkenbare rollen maakt dat het publiek zich kan identificeren met of aangetrokken voelen tot de personages. Of juist weerzin voelen ten opzichte van een bewoner in het huis. Het is belangrijk dat de kijker op die manier bij het programma betrokken wordt, want daar draait het uiteindelijk allemaal om. Dit maakt dat je blijft kijken en eventueel de telefoon pakt om een genomineerde weg te stemmen.
Het is heel belangrijk dat er een gevoel van continuïteit wordt gecreëerd, dit geldt voor Big Brother als voor de soap. Het is belangrijk dat de tijd doorloopt. Iedere aflevering bevat een dag, zodat onze dagen parallel lopen aan die van Big Brother. Er is sprake continuïteit in de verhaallijn(en). Je kunt de afleveringen niet los van elkaar zien omdat bepaalde verhaallijnen in meerdere afleveringen doorgaan. Een aflevering bestaat uit verschillende verhalen die weer door elkaar lopen.
De gebeurtenissen in het Big Brother-huis zijn onderwerp in dagelijkse gesprekken, die je met bekenden, maar ook met onbekenden voert. Juist voor die gesprekken zijn soaps en reality-soaps uitermate geschikt: ze bieden personages die algemeen bekend zijn en waarover men kan praten. Men kan speculeren over de nominaties, zijn mening uiten over de bewoners of over het programma zelf.
De beeldtaal in Big Brother is gelijk aan die van een soap: de nadruk ligt op de close-ups om zo het innerlijk van de social characters duidelijk te maken. Het effect van de close-ups is dat het de aandacht van de kijker naar de gezichtsuitdrukking van de personages trekt, hierdoor krijgt een zekere intimiteit gestalte. Het gaat erom dat men meeleeft. We zien daarom veel two-shots (shots waarin twee actors in beeld zijn) en close-ups. Men laat echter wel eerst een establishing shot zien om de kijker niet te verwarren. Vooral in het begin is het belangrijk om bekendheid met lokatie en personages te creëren. Al deze kenmerken zijn conventies van de soap.