Een tijdje geleden publiceerde ik een video-impressie van Utrecht. De opnames heb ik gemaakt tijdens de maand dat ik in de Domstad op een huis paste. Een fijne tijd waar ik graag een herinnering in videovorm van wilde monteren. De opnames op zich bevatten echter geen doorlopend verhaal, daarom besloot ik als rode draad de vissen waarop ik paste een paar keer in de video terug te laten komen.
Bij wijze van experiment vroeg ik aan de bezoekers van mijn blog wat het verband zou kunnen zijn van de vissen met de rest van de beelden. Er kwam niet veel respons op, maar Marco Raaphorst reageerde wel en kwam met een boeiend antwoord:
De vissen als snijshots komt misschien voort uit de gedachte dat niet alles betekenis hoeft te hebben. De kijker legt er namelijk altijd zijn of haar eigen betekenis in, ook al doe jij nog zo je best om het overduidelijk in beeld te brengen. Mensen kijken en horen anders. Zien er totaal andere dingen in. Dus even tussendoor was vissen laten zwemmen in een vissenkom is een prima idee wat mij betreft. 🙂
Marco wint met zijn antwoord de no-prize: niet alleen omdat hij de enige was die reageerde, maar ook omdat hij met zijn antwoord de spijker op zijn kop slaat: onze geest heeft de neiging om logica achter alles te zoeken en dingen met elkaar in een logisch verband te brengen. De betekenis van de vissenkom hangt af de context waarin deze te zien is.
Het Kuleshov-effect
Laat ik dit illustreren met een bekend voorbeeld uit de filmtheorie. Door montage is een editor in staat om zaken aan elkaar te relateren, simpel door twee beelden na elkaar te plaatsen. De Russische filmmaker Lev Kuleshov experimenteerde met dit idee in de jaren twintig van de vorige eeuw. Hij wisselde een shot van het gezicht van een acteur die neutraal keek af met beelden van andere zaken zoals een bord soep, shots van de natuur, een dode vrouw en een baby. Niet alleen dacht het publiek dat de expressie van de acteur telkens veranderde, maar ook dat de acteur reageerde op zaken die zich bevonden in dezelfde ruimte als hij. Als het shot van de acteur volgde na het bord soep dacht men dat hij honger had; na het shot van de baby keek hij vertederd. Maar deze interpretatie kwam puur door associatie, want het ging immers om hetzelfde expressieloze gezicht. Dit wordt het Kuleshov-effect genoemd.
Nu moet ik er bij zeggen dat in het geval van het experiment van Kuleshov een establishing shot ontbrak: dat is een beeld dat duidelijk laat zien waar de scène zich afspeelt. Doordat het ging om een shot van de acteur en een close-up van het bord soep wordt er gesuggereerd dat acteur en soep zich in dezelfde ruimte bevinden. Dit gegeven is niet van toepassing in mijn video, maar dat neemt niet weg dat je als toeschouwer toch een poging gaat doen om een relatie tussen vissen en de rest van Utrecht te leggen.
Water
En niet geheel onterecht, want er zijn wel degelijk verbanden te bedenken. Als we bijvoorbeeld goed kijken naar de opnames, dan valt op dat veel scènes zich rond of op het water afspelen. We zijn Utrechtenaren in bootjes en kano’s, we zien een sluiswachter aan het werk. Ook de vissen bevinden zich in het water, daardoor wordt er een thematisch verband gelegd tussen de shots in Utrecht en de vissenkom. Maar wat is de betekenis van die relatie? Tijdens de vissen is duidelijk het tikken van de klok te horen. De rest van de video hoor je muziek, behalve aan het einde, wanneer we snijden van een shot van de vissen naar mensen op een bootje, dan is nog steeds het tikken van de klok te horen. Zo leg ik een auditief verband tussen de vissen en de mensen in het bootje. De mensen in het bootje zijn als het ware het ware als vissen in het water en voelen zich volledig thuis in die omgeving.
Dat is een uitleg. Het verband tussen de vissenkom en de rest van de video is wat mij betreft multi-interpretabel. De vissen zitten in hun eigen leefomgeving, hun eigen wereldje. Eigenlijk geldt dat voor iedereen. Als je in een klein bootje zit, heb je net als de vissen relatief weinig bewegingsruimte. De mensen in de rondvaart boot kijken vanachter glas naar buiten en bezien de wereld. Net als de vissen vanuit hun kommetje.
Maar ook figuurlijk leven we allemaal is onze eigen bubbel, net als de vissen. We zien alleen wat er in onze direct omgeving gebeurt, zijn bezig met onze eigen dingen. En we zijn bezig met elkaar, met de mensen in onze directe omgeving. (Zelfs op Twitter zitten of actief zijn op Facebook is als het ware met je hoofd in een bepaalde vissenkom zitten, al wordt dat verband niet in de video gelegd.)
Utrecht was voor mij even leven in een andere vissenkom dan Amsterdam. Een nieuwe omgeving, maar wel een begrensde omgeving. (Goed, in tegenstelling tot de vissen kunnen wij ons van de ene stad naar de andere begeven, en zij zitten vast in de kom, totdat iemand ze optilt en verplaatst. De situatie hoeft natuurlijk niet volledig overeen te komen om verbanden te leggen.)