Videokunst – Michael Minneboo

Het is even overdonderend als je de expositiezaal in Eye binnenstapt en More Sweetly Play the Dance speelt al. Het nieuwe kunstwerk van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge (Johannesburg, 1955) is een 45 meter lang fries van bewegende beelden.

We zien een eeuwig durende processie van tientallen mensen die allerlei spullen en objecten met zich meedragen: mensen met manden op hun hoofd, restanten huiswaar in hun armen of beelden van heiligen of politieke helden op lange houten stokken. Mensen dansen, staan op praalwagens en ook geraamtes dansen en lopen mee.

Kentridge toont de personages als silhouetten, schaduwfiguren, die soms details en kleurschakeringen laten zien.

De processie trekt langzaam aan je voorbij terwijl je als bezoeker voor de aaneengeschakelde doeken staat of in tegengestelde richting loopt. De acht schermen vormen een grote leporello. Hier een korte impressie:

In de video die ik maakte van de expositie zie je dat de toeschouwers zelf ook silhouetten zijn geworden net als de personages op het scherm.

Protest of dodendans?
Wat Kentridge met dit werk wil uitdragen, laat zich niet meteen raden. Daar moet je echt even voor gaan zitten. De processie kan de levenswandel zijn, een verbeelding van mensen op de vlucht van honger, geweld of ziekte, maar ook een protestmars tegen politieke regimes of tegen corruptie. In dat opzicht hoop ik dat de film ons allemaal zal inspireren eens op te treden tegen het huidige kabinet en de bonuscultuur en dat we net als de personages in Kentridge film de straat op gaan om een mars voor gerechtigheid te houden.

Overigens heeft de processie ook wel iets van een dodenmars. De Zuid-Afrikaanse danseres Dada Masilo is onderdeel van de groep mensen en danst in de film om de dood op afstand te houden. In Kunstuur zei Kentridge hierover: ‘Ik weet niet wat het is: een triomf der doden, een dodendans of een wederopstanding.’ Kentridge is iemand die intuïtief te werk gaat en niet graag precies vertelt waar zijn werk om gaat. Waarschijnlijk om de toeschouwer de kans te geven zijn eigen interpretatie een kans te geven. Kortom, ga het zien en bepaal zelf wat het is. ‘Wat mij boeit is een politieke kunst, dat wil zeggen een kunst die meerduidig en tegenstrijdig is, een kunst van onafgemaakte gebaren en een onzekere afloop,’ heeft Kentridge eens gezegd.

Houtskool
Kentridge is bekend geworden met ruimtevullende installaties en zijn bijzondere animatiefilms gemaakt met houtskooltekeningen. Erg mooi daaraan vind ik dat je daarin een afdruk ziet van het verleden: als in een film van Kentridge een vogel door de lucht vliegt, zien we achter de vogel een spoor van waar hij eerder was. Kentridge wist weliswaar de eerder getekende vogel uit, maar door de aard van het materiaal is het niet mogelijk die vorige versies helemaal te verbloemen. Een mooie visualisatie van een centraal thema uit Kentridges werk, namelijk dat vormen en daarmee ook betekenissen, voortdurend aan verandering onderhevig zijn. Dit zien we ook terug in zijn kinetische objecten, collages en tekeningen.

Het beladen verleden van Zuid-Afrika is ook een terugkerend thema in Kentridges werk, evenals de onvolkomenheid van de menselijke soort en ons onvermogen om tot een mate van politiek-maatschappelijke verlichting te komen.

Enkele voorwerpen die in de processie worden vastgehouden. Foto: Michael Minneboo.

Overigens maakt de kunstenaar ook theaterstukken en regisseert hij nu Ablan Bergs opera Lulu voor De Nationale Opera.

Behalve More Sweetly Play the Dance zijn I Am Not Me, the Horse Is Not Mine uit 2008 en Other Faces (2011) te zien, het tiende en meest recente werk uit de reeks Drawings for Projection (1989-2011). Voor het eerst is dergelijke omvangrijke tentoonstelling met meerdere installaties van Kentridge in Nederland te zien. More Sweetly Play the Dance maakte de kunstenaar speciaal voor Eye Filmmuseum en de ‘lichtsicht – Projection Biennale’ in Bad Rothenfelde in Duitsland.

In deze aflevering van Kunstuur leren we meer over het werk van Kentridge:

Ook heeft Eye zelf een achter-de-schermen-item gedraaid:

William Kentridge: If We Ever Get To Heaven is te zien tot en met 30 augustus in Eye Amsterdam. Er is ook een interessant boek verschenen over het wordingsproces van More Sweetly Play the Dance, inclusief een leporello van twee meter die een indruk geeft van de installatie.

Bij het nieuws is beeld overheersend geworden. De expositie Show Me the News in Museum Hilversum toont de overgang van tekst- naar beeldcultuur in nieuwsmedia.

Terwijl een gezichtsloze man zijn avondeten nuttigt, rijdt door de broccoli en aardappelpuree een speelgoedvrachtwagen. Plotseling wordt het voertuig gebombardeerd door een militair vliegtuig en lijkt de inhoud van het bord op een gehavend landschap. Op een ander moment leest de man een krant aan tafel terwijl hij omsingeld is door tientallen gevechtshelikopters. De rotoren van een van de toestellen rijten de krant aan gort. Twee pregnante beelden uit de video-installatie Démontable van videokunstenaar en filmmaker Douwe Dijkstra. ‘Ik wilde het absurdisme aanduiden van de vermenging van het nieuws en het dagelijks leven. Of je je er nu emotioneel bij betrokken voelt of niet, het nieuws maakt deel uit van je dag,’ licht Dijkstra toe die in Démontable dagelijkse taferelen laat verstoren door elementen die we kennen uit oorlogsberichtgeving.

‘Het is niet zo dat ik nieuws alleen maar associeer met oorlogstaferelen, maar gewapend conflict en oorlog zijn bij uitstek dingen die heel prominent in het nieuws, films en games voorkomen, terwijl we die nooit van dichtbij hebben gezien of meegemaakt. Oorlogstaferelen zijn voor ons westerse Europeanen het meest ver van ons bed, terwijl we continue worden uitgedaagd iets van ze te vinden of iets bij ze te voelen. Eigenlijk ken ik oorlog vooral van nieuws- en filmbeelden, wat het geweld tegelijkertijd abstract en alomtegenwoordig maakt. Dat fascineert me.’

Verbeelding
Démontable is een van de videowerken in de expositie Show Me the News in Museum Hilversum. De tentoonstelling brengt aan de hand van tv-vormgeving, nieuwsfotografie en videokunst de overgang van tekst- naar beeldcultuur in nieuwsmedia in kaart. Was het in de begindagen van het journaal nog ondenkbaar dat een presentator in beeld zou komen omdat hij zou afleiden van de inhoud, tegenwoordig lopen Astrid Kersseboom en Rik van de Westelaken van het ene onderwerp naar het andere in decors waarin bewegend beeld en 3D infographics hun verhaal ondersteunen. ‘Beeld is steeds bepalender geworden voor hoe je het nieuws tot je neemt,’ zegt gastcurator Liselotte Doeswijk. ‘Vroeger las je de krant en luisterde je naar het journaal. Tegenwoordig moet er bij het nieuws goed beeld, anders krijgt het onze aandacht niet. Dit speelt natuurlijk al langer. Dat de vormgeving van het NOS Journaal en recenter RTL Nieuws drastisch gemoderniseerd zijn, is een tweede mooie aanleiding om naar de verandering in nieuwsmedia te kijken.’

Decorontwerp en storyboard voor NOS Journaal (1995), ontwerp Dirk Debou en André Postma.

Met fragmenten, decorontwerpen, het werk van componisten en van grafisch ontwerpers toont de expositie hoe de vormgeving van het NOS Journaal en het jongere RTL Nieuws in de afgelopen zestig jaar zijn veranderd. Daarnaast is er speciale aandacht voor het werk van nieuwsfotograaf Bert Verhoeff die dikwijls een andere kant van de zaak laat zien of weet te verrassen door onverwachte tegenstellingen. In samenwerking met het LIMA, het internationale platform voor duurzame toegang tot mediakunst, zijn videowerken te zien van makers die ieder op eigenzinnige wijze de beeldtaal van het nieuws onderzoeken of reflecteren op de werking van beeldcultuur. In de snelgemonteerde collage Heads and Globes onderzoekt eddie d. de opvallende overeenkomsten tussen journaals uit verschillende landen en periodes. Het Amerikaanse collectief Ant Farm mengde op satirische wijze en op de grens van goede smaak eigen performances met bestaande beelden.

Zonnebloem
Heliotrope van Judith van IJken zet de nieuwspresentator als onderwerp centraal. Ze maakte een portret van Annechien Steenhuizen die in het decor van het NOS Journaal drie verschillende poses aanneemt. Van IJken: ‘Ik ben geïnteresseerd in de grens en de spanning tussen het private en publiekelijke en naar hoe wij naar iemand kijken die vaak op televisie is. Omdat je Steenhuizen iedere dag op televisie ziet in de context van het nieuws, krijgt ze iets monumentaals en wordt ze bijna een icoon. Althans, in de ogen van de toeschouwer. Net als zonnebloemen die de beweging van de zon volgen, volgt de toeschouwer de presentator. Vandaar dat ik het portret Heliotrope heb genoemd.’
Waarom eigenlijk gekozen voor Steenhuizen? ‘Steenhuizen werd op dat moment het nieuwe gezicht van het NOS Journaal, als programma ook een televisie-icoon. Daarom vond ik haar een heel geschikt onderwerp voor dit project.’

Van IJken manipuleert het tempo van de beelden en vertraagt deze tot ze nagenoeg stilstaan. Dit benadrukt iedere nuance van de bewegingen die Steenhuizen maakt en vergroot de afstand tussen toeschouwer en subject, wat het idee van mediapersoonlijkheid als icoon versterkt. Steenhuizen neemt dezelfde poses aan als Karin Kraaykamp op een drietal publiciteitsfoto’s uit 1960. Kraaykamp was een van de eerste omroepsters. ‘Ik wilde zo een link leggen tussen het heden en verleden. Media heeft nu een heel andere dimensie gekregen en is alomtegenwoordig, zeker in vergelijking met toen televisie nog in de kinderschoenen stond.’

Eindeloze flow

Prime Time Paradise van Persijn Broersen & Margit Lukács toont de schijnbaar eindeloze flow van beelden die het nieuws ons verschaft en die ervoor zorgt dat identificatie en reflectie nauwelijks meer mogelijk zijn. Dat herkent Dijkstra ook: ‘Je kunt er op een gegeven moment geen plek meer aan geven. Als je je echt zou inleven in wat je allemaal in het journaal ziet, dan zou je niet meer dan twee uitzendingen per week aankunnen. Nu kijk je ernaar terwijl je gewoon je eten naar binnenwerkt. Heel maf eigenlijk.’

Show Me the News is tot en met 22 maart te zien in Museum Hilversum. www.museumhilversum.nl

Dit artikel is geschreven voor en gepubliceerd in VPRO Gids #5 (2015).